ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΜΑΝΤΖΙΚΕΡΤ-ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΜΥΡΙΟΚΕΦΑΛΟ

Αφορμή της μάχης του Ματζικέρτ στάθηκε η σύγκρουση των Βυζαντινών με τους Σελτζούκους Τούρκους, στη λίμνη Βαν, την 24^η Αυγούστου του 1071.

Αίτια της ήττας 

Ø      Σύμφωνα με μερικούς ιστορικούς, την ευθύνη για την ήττα φέρει η κρατούσα τάξη της βυζαντινής αυτοκρατορίας για λόγους καθαρά οικονομικούς, ως αντίδραση προς την προσπάθεια του Ρωμανού Δ' να συγκεντρώσει φόρους που θα επέτρεπαν την αποκατάσταση της ισχύος των βυζαντινών στρατευμάτων.

Ø      Από το 1057 ως το 1081 το Βυζαντινό κράτος άλλαξε πέντε αυτοκράτορες. Οι φεουδαρχικοί εμφύλιοι πόλεμοι έγιναν αιτία να εξασθενίσει το κράτος και να χειροτερεύσει η εξωτερική πολιτική θέση του. Στην κατάρρευση της στρατιωτικής δύναμης του Βυζαντίου βοήθησε και η μετατροπή των ελεύθερων αγροτών σε δουλοπάροικους, καθώς και η καταστροφή των στρατιωτών.

Ø      Ακόμα, η ετερογένεια του Βυζαντίου, καθώς βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό σε ξένους μισθοφόρους ήταν ένας σημαντικός παράγοντας ο οποίος συντέλεσε στην ήττα των Βυζαντινών. Το στράτευμα του Ρωμανού αποτελούνταν από Νορμανδούς, Βούλγαρους, Πετσενέγγους, Φράγκους,Αλανούς, Γότθους, Σλάβους, Χαζάρους, Τουρκομάνους Ούζους και Κουμάνους, καθώς και Ίβηρες από την Αρμενία.

Ø      Ένα τέταρτο πρόβλημα που οδήγησε το Βυζάντιο στην ήττα με τους Σελτζούκους ήταν η αδυναμία του βασιλιά να εμπιστευτεί τους ανώτερους αξιωματικούς του θεματικού στρατού.

Αποτελέσματα 

Μια σειρά γεγονότων στάθηκε αφορμή για την ήττα των Βυζαντινών. Μετά την οικτρή τιμωρία και τον θάνατο του Ρωμανού του Δ’ οι Σελτζούκοι εγκαθίδρυσαν την πρωτεύουσα του στην Νίκαια.. Μετά τη μάχη, η αυτοκρατορία περιήλθε, δίνη του εμφυλίου πολέμου, που έληξε όταν ο Αλέξιος Α' Κομνηνός ανέβηκε στο θρόνο. Οι Βυζαντινοί με την ήττα στο Ματζικέρτ έχασαν και τις οδούς που οδηγούσαν στις ανατολικές τους επαρχίες και ειδικά στην Αρμενία, με αποτέλεσμα να χάσουν και τον έλεγχο των κατοίκων τις περιοχής. Ακόμα, ο δρόμος για τον εκτουρκισμό των πληθυσμών της περιοχής είχε ανοίξει δυσχεραίνοντας ακόμα πιο πολύ την ανακατάληψη αυτών των περιοχών από τους μετέπειτα αυτοκράτορες. Χάθηκαν πολλές γαίες τις οποίες έδιναν για επιβράβευση στα στρατεύματα οι αυτοκράτορες, με αποτέλεσμα να αναγκαστούν να τους παρέχουν άλλα ανταλλάγματα, μετατρέποντας το στρατό από εθνικό σε μισθοφορικό.

Οι επιπτώσεις από τη μάχη του Μάτζικερτ το 1071, που ήταν κυρίως μια σύμπτωση και όχι ένα αναμφισβήτητα στρατιωτικό γεγονός ήταν κυρίως πολιτικές. Ο Μ. Αngold, θεωρεί πως η μάχη στο Μαντζικέρτ ήταν περιττή και την ήττα την εκλαμβάνει ως αποτυχία σε μια παρακινδυνευμένη ενέργεια (ρίσκο) που αποκάλυψε όλες τις διασπαστικές τάσεις που υπήρχαν στο βυζαντινό κράτος και τις οποίες οι προηγούμενοι αυτοκράτορες είχαν κατορθώσει λίγο ή πολύ να αναχαιτίσουν. Τα γεγονότα που προηγήθηκαν της ήττας, όπως η προδοσία του Ανδρόνικου Δούκα, η λιποταξία των Ούζων μισθοφόρων, αλλά και αυτά που ακολούθησαν, αποδεικνύουν πως η μακρά διαμάχη μεταξύ της Πολιτικής Διοικήσεως και των Στρατιωτικών είχε ολέθρια αποτελέσματα, τα οποία φάνηκαν όχι μόνο στο Μαντζικέρτ -που δεν αποτέλεσε εξάλλου και την τελευταία πράξη του δράματος για την αυτοκρατορία- αλλά στην επόμενη δεκαετία.

Παρά το γεγονός ότι η ήττα των βυζαντινών δυνάμεων στο Μαντζικέρτ δε σήμανε τη στρατιωτική καταστροφή του Βυζαντίου, εντούτοις οι πολιτικές κυρίως εξελίξεις που είχε ήταν καταλυτικές όχι μόνο για το εσωτερικό του, αλλά και για τη σχέση του με τους γείτονες του και τη θέση του ως πολιτικού μορφώματος στο διεθνή χώρο. Αν και ουσιαστικά δεν υπήρξε απώλεια εδαφών τα γεγονότα που την ακολούθησαν, επιτάχυναν τη συρρίκνωση και τελικά την πτώση του Βυζαντίου. Αναμφισβήτητα, όπως επισημαίνει ο Αλ.Σαββίδης, δημιουργήθηκε μια νέα και αδιόρθωτη κατάσταση στην ανατολική Μικρά Ασία από τις ελεύθερες από κει και πέρα εισβολές των Σελτζούκων καβαλλάρηδων και τις εγκαταστάσεις των Τουρκομάνων νομάδων.Κατά τον ίδιο μελετητή η μάχη του Μαντζικέρτ είχε επιπτώσεις και στην βυζαντινή οικονομία, καθώς αποκλείστηκε από τις μεγάλες ποσότητες μαλλιού που προμηθεύονταν από τα ανατολικά υψίπεδα της Μ.Ασίας.

Η προώθηση και η εγκατάσταση των Τούρκων στη Μικρά Ασία είχε και άλλες προεκτάσεις. Η μάχη στο Μαντζικέρτ το 1071 θεωρείται σημαντικό ορόσημο της ιστορίας, επειδή οδήγησε σε δύο μεγάλης σημασίας διαδικασίες: τη βαθμιαία εγκατάσταση των Τούρκων στη Μικρά Ασία και, κατά συνέπεια, στον εξισλαμισμό των περιοχών αυτών, ενώ παράλληλα σηματοδότησε την αρχή της βυζαντινής επιθυμίας και προθυμίας να «ανοιχτούν» τα εδάφη της αυτοκρατορίας στις δυτικές ευρωπαικές δυνάμεις προκειμένου να απελευθερωθούν από τους απίστους, διανοίγοντας είκοσι πέντε χρόνια αργότερα το δρόμο για τους Σταυροφόρους.

Η Αικ.Χριστοφιλοπούλου συνοψίζοντας τις πολιτικές συνέπειες της μάχης επισημαίνει πως το Μαντζικέρτ έφερε τη διάλυση στην υπάρχουσα ισόρροπη ενότητα στη βυζαντινή Ανατολή και την αντικατέστησε με μικρότερα αντιμαχόμενα μεταξύ τους κρατικά μορφώματα που κρατούσαν τη Μικρά Ασία σε μια διαρκή πολιτική και πολεμική αναταραχή μέχρι τη στιγμή της επανενοποίησής της και οριστικής κατάκτησής της από τους Οθωμανούς.

Η ήττα αυτή δε σήμανε την εθνική καταστροφή για το Βυζάντιο. Οι τραγικές της επιπτώσεις μεγεθύνθηκαν και επιταχύνθηκαν λόγω του εμφυλίου πολέμου που ξέσπασε αμέσως μετά και όχι μόνο δυναμίτισε την ομαλότητα, αλλά και μεθόδευσε απερίσκεπτα την στρατιωτική αποδυνάμωση του Βυζαντίου, όπως παρατηρεί η Αικ. Χριστοφιλοπούλου. Μπορεί η τουρκική παρουσία στην Ανατολή να συνιστούσε ένα διαρκή κίνδυνο για το κράτος, αλλά το χειρότερο ήταν, κατά το Σπ.Βρυώνη, η εκμετάλλευση της τουρκικής παρουσίας στην Ανατολή από τις αντιμαχόμενες πλευρές των στρατηγών και των γραφειοκρατών στον αγώνα τους για την κατάληψη της εξουσίας. Αυτοί οι διχασμοί που κλυδώνισαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία μεγένθυναν ακόμα περισσότερο την έκταση και το εύρος της καταστροφής από την ήττα και στην ουσία εδώ πρέπει να αναζητήσουμε τις πραγματικές ιστορικές συνέπειες της μάχης, η ημερομηνία της κατάρρευσης της βυζαντινής δύναμης μπροστά στους Τούρκους δεν είναι αυτή της μάχης του Μαντζικέρτ, αλλά αυτή της έναρξης του εμφυλίου πολέμου μεταξύ των Δουκών και του Ρωμανού Δ' Διογένη.

Ελισάβετ Βασιλακίδου, Η βασιλεία του Ρωμανού Διογένη (1068-1071), Θεσσαλονίκη 2009.  

ΑΝ ΚΕΡΔΙΖΕ Ο ΡΩΜΑΝΟΣ

Το τέλος του πολέμου βρήκε τους Σελτζούκους νικητές. Αντιστρόφως σε περίπτωση που οι Βυζαντινοί κέρδιζαν την μάχη, τα ιστορικά δρώμενα θα ήταν διαφορετικά. Αρχικά η δύναμη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας θα βρισκόταν στο απόγειο της τόσο οικονομικά όσο και στρατιωτικά.. Παράλληλα θα διεύρυνε τα γεωγραφικά σύνορα της, ενώ θα διατηρούσε την έκταση της Μ.Ασίας και θα έθετε νέα δεδομένα στον παγκόσμιο χάρτη. Ο Ρωμανός ο Δ’ θα διατηρούσε τον θρόνο του και κατά συνέπεια δεν θα έχανε την ίδια του τη ζωή. Εν κατακλείδι, θα επέβαλε αυστηρές και απάνθρωπες ποινές στους ηττημένους-Σελτζούκους

Η ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΜΥΡΙΟΚΕΦΑΛΟ (1176)

Το έτος 1176 π.Χ υπήρξε σταθμός τόσο για την πολυκύμαντη βασιλεία του Μανουήλ Κομνηνού, όσο και για το μέλλον της Αυτοκρατορίας. Αυτό γιατί στις 17 Σεπτεμβρίου 1176 έλαβε χώρα η μάχη στο Μυριοκεφαλο! Ήταν υπόθεση μεταξύ των Βυζαντινών και των Σελτζούκων του Ικονίου, ενώ η μάχη πραγματοποιήθηκε κοντά στην πόλη Λαοδίκεια της Φρυγίας το σημερινό Ντενιζλι ( Τουρκία ). Η έκβαση της μάχης ήταν οδυνηρή για το Στράτο του Μανουήλ Α Κομνηνού σε αντιδιαστολή με τον Σουλτάνο που  τον ανέδειξε νικητή. Παρόλο που η μάχη στο Μυριοκεφαλο δεν επέφερε εφάμιλλες απώλειες με αυτή του Ματζικερτ, χαρακτηρίστηκε ως πύρρειος νίκη του Κιλιτς Αρσλαν Β΄ εφόσον είχε επιπτώσεις και στην ακεραιότητα της αυτοκρατορίας. Αξιοσημείωτα παραδείγματα είναι η συρρίκνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όλο ένα και δυτικότερα όπως και η άλωση της πόλης από τους Λατίνους και τους Φράγκους.

Πιο συγκεκριμένα όταν ο Μανουήλ παραιτήθηκε από τις μεγαλεπήβολες βλέψεις του στη Δύση, ανακάλυψε ότι ή ισορροπία δυνάμεων με τους Σελτζούκους είχε ανατραπεί και επί πλέον, ότι οι νομάδες είχαν και πάλι διεισδύσει βαθιά στα αυτοκρατορικά εδάφη. Το 1175-1176 βρήκε μια πολύ σημαντική τουρκομανικη εγκατάσταση στο Δορύλαιο, πόλη που ήλεγχε τις προσβάσεις ανάμεσα στο μικρασιατικό υψίπεδο, στα ανατολικά, και στις αυτοκρατορικές κτήσεις, στα δυτικά. Το γεγονός αυτό έρχεται να διαδεχτεί η μάχη που έγινε στην Τζυβρίτζη,  . Αποκομμένοι και περικυκλωμένοι μέσα στις στενές διαβάσεις οι Βυζαντινοί υπέστησαν φοβερή σφαγή. Επιπρόσθετα, σφοδρή αμμοθύελλα είχε τόσο πολύ ελαττώσει την ορατότητα, ώστε να μην είναι δυνατό οι πολεμιστές να διακρίνουν τους αντιπάλους τους και να φονεύονται μεταξύ τους. Το απόγευμα, όταν κόπασε ή θύελλα, φαινόταν ότι οι Τούρκοι νικούσαν. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι το ηθικό του βυζαντινού στρατού έπεσε ακόμη περισσότερο κατά τη διάρκεια της νύχτας με τις εκκλήσεις των Τούρκων, που πλησίαζαν το στρατόπεδο, προς τους χριστιανούς ομοεθνείς τους να εγκαταλείψουν τους Βυζαντινούς, όσο ήταν ακόμη καιρός. Η καταπόνηση του στρατού ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο Μανουήλ σκέφθηκε σοβαρά να φύγει κρυφά και να εγκαταλείψει τον στρατό του στο έλεος των αντιπάλων.

Τα γεγονότα του 1176 οπωσδήποτε θα πρέπει να είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στο ηθικό όχι μόνο του αυτοκράτορα, αλλά κυρίως των ελληνικών πληθυσμών των περιοχών της Μικράς Ασίας που βρίσκονταν ακόμη υπό βυζαντινή κυριαρχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι ή μάχη του Μυριοκεφάλου έγινε σε απόσταση αρκετών εκατοντάδων μιλίων δυτικά από το πεδίο της μάχης του Μαντζικέρτ. Το γεγονός αυτό αποτελεί σαφή ένδειξη της μεγάλης εξαπλώσεως των Τούρκων στη Μικρά Ασία στο διάστημα των τελευταίων εκατό ετών. Ακόμη,  όπως οι Βυζαντινοί διαπίστωσαν μετά την υπογραφή της ειρήνης και κατά τη διάρκεια της συμπτύξεώς τους, οι απώλειες των Τούρκων υπήρξαν πολύ μεγαλύτερες από ό,τι αρχικά νόμιζαν. Οι Τούρκοι είχαν ακρωτηριάσει τα πρόσώπα και τα μέλη των πτωμάτων ώστε να μην μπορούν να διαπιστώσουν οι Έλληνες την ακριβή έκταση των τουρκικών απωλειών.

Εν κατακλείδι, η μάχη στο Μυριοκέφαλο αυτή αποτέλεσε το σημαντικότερο γεγονός που διαδραματίσθηκε στη Μικρά Ασία από την εποχή της μάχης του Μαντζικέρτ (1071) και σημείωσε το τέλος κάθε βυζαντινού σχεδίου για την ανακατάληψη της Μικράς Ασίας. Η αυτοκρατορία υπέστη ισχυρό πλήγμα και σοβαρές απώλειες σε στιγμή κατά την όποία βρισκόταν στο χείλος της καταστροφής.

Τι θα γινόταν, όμως, αν νικούσαν οι Βυζαντινοί;

     Σε περίπτωση νίκης των Βυζαντινών στο Μυριοκέφαλο, οι Σελτζούκοι Τούρκοι θα είχαν υποστεί οδυνηρή ήττα και οι Βυζαντινοί χάρη στην ευφυΐα και των ισχυρών πολεμικών ικανοτήτων του Μανουήλ Ά Κομνηνό θα είχαν κατορθώσει να επεκτείνουν την Αυτοκρατορία τους. Τα σύνορα σίγουρα θα είχαν διατηρηθεί και θα είχαν επεκταθεί ακόμα περισσότερο και προς Ανατολή και προς Δύση. Η Βασιλεύουσα και γενικότερα ολόκληρη η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν θα είχε παραδοθεί ούτε στους Λατίνους ούτε στους Φράγκους και είναι πολύ πιθανό να είχε αποτραπεί και η άλωσή της από τους Οθωμανούς αρκετά αργότερα, το 1453. Εάν, λοιπόν, είχε συμβεί κάτι τέτοιο ίσως δεν θα είχε πάψει να υπάρχει η υπερχιλιετής Αυτοκρατορία του Βυζαντίου.         

ΤΑ ΣΥΝΟΡΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΜΕΤΑΞΎ ΤΩΝ ΔΥΟ ΜΑΧΏΝ

Ρωμανός Δ' Διογένης :  1071- Άλωση του Μπάρι από τους Νορμανδούς μετά από τρίχρονη πολιορκία. Τέλος εποχής για το Βυζάντιο στη Νότιο Ιταλία

• 1071- Μάχη του Μαντζικέρτ. Καταστροφική ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους, οδηγώντας ένα απείθαρχο και απρόθυμο στράτευμα και προδομένος από άλλους στρατηγούς. Τραυματίστηκε και πιάστηκε αιχμάλωτος.

Μιχαήλ Ζ' Δούκας: • 1073- Εκστρατεία εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων. Έληξε με ήττα και αιχμαλωσία του στρατηγού Ισάακιου Κομνηνού

• 1074- Εξέγερση των δυτικών μισθοφόρων. Με επιτυχία αρχικά, αλλά νικήθηκαν με τη βοήθεια των Σελτζούκων Τούρκων, από τον Αλέξιο Κομνηνό.

• Επανάσταση των Βουλγάρων. Τελικά ηττήθηκαν.

Νικηφόρος Γ' Βοτανειάτης : • Σοβαρή επανάσταση των Παυλικανών στη Θράκη

• Οι Νορμανδοί της Απουλίας εισέβαλαν στα Βαλκάνια με πρόσχημα την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του Κωνσταντίνου Δούκα

Αλέξιος Α' Κομνηνός : • 1085 • Απέκρουσε την εισβολή των Νορμανδών που είχαν πάρει την Κέρκυρα και το Δυρράχιο, και πολιορκούσαν τη Λάρισα

• 1091 • Με τη βοήθεια Κουμάνων συνέτριψε τους Πετσενέγγους που λεηλατούσαν τα Βαλκάνια.

• Κατέπνιξε εξέγερση των Βογομίλων στη Θράκη

• Ανακατέλαβε τη Νίκαια με τη βοήθεια των σταυροφόρων

Ιωάννης Β' Κομνηνός :

• 1122- Νίκη επί των Πετσενέγγων στη Μάχη της Βέροιας. Οι Πετσενέγγοι δεν ξανακούστηκαν.

• 1128- Νίκη εναντίον Ούγγρων και Σέρβων

• 1138- Προέλασε στη Συρία, αλλά οι Σταυροφόροι δεν ακολούθησαν και υποχώρησε.

•1130 με 1139: Πόλεμος με τους Τούρκους. Τα Μικρασιατικά παράλια, η Άγκυρα και η Κασταμονή απελευθερώθηκαν

Μανουήλ Α' Κομνηνός : • 1158- Κυρίευσε την Κιλικία & την Αντιόχεια σε αντίποινα για τη λεηλασία της Κύπρου από τον Ρεϋνάλδο της Αντιόχειας,

• Ανακατάληψη της Νότιας Ιταλίας που χάθηκε ξανά, μετά από ήττα στο Μπρίντιζι (1158).

• 1176-Μάχη στο Μυριοκέφαλον. Οδυνηρή ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους